تحولات تکنولوژی (فنآوری) بسترساز تحولات اجتماعی، اقتصادی، سياسی و سازمانی است. بين فنآوری و پارادايم سازمان، رابطه تنگاتنگی وجود دارد. تحول در فنآوری در امر سازماندهی تاثير می گذارد و مدل سازمان سازگار با خود را در توليد، بوروکراسی، تشکل های مدنی و در احزاب سياسی پديد می آورد.
اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم دوره مهمی در تاريخ فنآوری بوده است. در اين دوره صنايع سنگين با پيشرفت تکنولوژی پا به حيات گذاشت. اداره صنايع سنگين، سازمان متناسب با آن را می طلبيد. برای اداره صنايع سنگين مديران نياز به سيستمی داشتند که جزئيات توليد هر بخش و روابط بخش های گوناگون توليد از قبل تعريف و برنامه ريزی شده باشد. پيدايش سيستم هرمی (سيستم هيرارشيک) در اداره صنايع نتيجه منطقی چنين نيازی بود. سيستم هرمی نه تنها در صنايع سنگين، بلکه تقريبا به ساير بخش های اقتصاد چون بخش خدمات نيز تسری پيدا کرد.
در نيمه اول قرن بيستم فنآوری ماشين سازی حاکم بر توليد بود. تحت تاثير فنآوری حاکم، طراحان سازمانی و مديران موسسات، سازمان های خود را همانند ماشينی می ديدند که از بخش های گوناگون ولی بهم پيوسته ای تشکيل شده و هر بخش نقش دقيق و از پيش تعيين شده ای در مجموعه توليد بازی می کند. ساختار تشکيلات و مديريت بر مبنای نيازمندی به برنامه ريزی تمامی فعاليت های بخش ها و چگونگی هم آهنگ کردن در توليد کالاهای نهائی، طراحی می شد. برای اجرای چنين برنامه ای، سازمان ها آنوقت نيازمند برقراری و گسترش بوروکراسی های خود می شدند. در همين ارتباط واحدهای توليدی به بوروکراسی ها مبدل شدند و مدل تشکيلات هرمی، پارادايم سازماندهی در عصر صنعت شد.
پارادايم هرمی سازماندهی به عرصه توليد و به دنيای سرمايه داری محدود نماند و به احزاب کمونيست، "سوسياليسم عملا موجود" و به کشورهائی که در آنها احزاب سوسيال دمکرات دولت را به دست گرفتند، تسری پيدا کرد. در اين کشورها پارادايم بوروکراتيک هم در عرصه توليد و هم در اداره کشور حاکم گرديد.
احزاب سياسی
ساختار احزاب کلاسيک متاثر از پارادايم "سازمان" در قرن بيستم است و ساختاری مشابه صنايع سنگين، ارتش های مدرن و سيستم بوروکراسی دارند. ساختار آن ها هرمی و سلسله مراتبی (هيرارشيک) است.
احزاب سياسی نيز همانند ساختار هرمی دارای ارگان های "پائين" و "بالا" است که در "پائين" گسترده و در "بالا" که ارگان رهبری به حساب می آيد، متمرکز است. لايه های ميانی آن دو را بهم پيوند می دهند. هم احزاب دمکراتيک از چنين مدلی پيروی می کنند و هم احزاب سانتراليستی. حد تمرکز در "بالا" و گستردگی در "پائين" می تواند متفاوت باشد. در "بالا" تمرکز در ارگان رهبری تا تمرکز در دست يک فرد.
يکی از مشخصه اصلی ساختار هرمی وجود لايه های ميانی است. ساختار احزاب و سازمان های سراسری چپ در ايران عبارت بودند از: حوزه و يا سازمان محل کار و يا زندگی، سازمان بخش، سازمان ولايت و سازمان ايالت و دستگاه رهبری و کنگره حزب. در احزاب آلمان هم چنين ساختاری وجود دارد. ساختار هرمی احزاب کلاسیک و به ویژه احزاب توده ای بر پایه محل کار و محل زندگی و یا منطقه ای پی ریزی می شود (واحد پایه حزب).
مدل سازمانی به خودی خود نه دمکراتيک است و نه ضددمکراتيک. يک سازمان می تواند به صورت دمکراتيک اداره شود و هم به صورت غيردمکراتيک و مستبدانه. مدل تشکيلات هرمی هم ظرفيت پذيرش مناسبات و ساختار دمکراتيک را دارد و هم مناسبات فوق سانتراليستی و مستبدانه. هم شامل سيستم فوق العاده متمرکز فرماندهی در سازمان های نظامی می شود و هم در برگيرنده ساختار احزاب دمکراتيک.
هر مدل تشکيلاتی با نوعی از دمکراسی سازگاری بيشتری نشان می دهد. مدل هرمی با دمکراسی نمايندگی انطباق بيشتری دارد و از ظرفيت کمتری برای پذيرش دمکراسی مشارکتی و مستقيم برخوردار است. در حاليکه مدل شبکه ای از ظرفيت بيشتری برای پذيرش دمکراسی مشارکتی و مستقيم برخوردار است.
تکنولوژی اطلاعات و تاثيرات آن بر ساختار جزبی
انقلاب تکنولوژيک که حول تکنولوژی اطلاعات متمرکز است با سرعتی شتابان در کار شکل دهی مجدد بنيان مادی جامعه است. تکنولوزی اطلاعاتی اثرات شگرفی بر توليد و ساختار سازمانی گذاشته است. مدل توليد انبوه و مدل هرمی در حال دگرگونی است و ما در حال گذر از توليد انبوه و فورديسم به توليد انعطاف پذير و پست فورديسم و گذر از مدل هرمی به مدل شبکه ای هستيم. مدل هرمی با توليد انبوه و سيستم فورديسم انطباق داشت.
واحد پایه ای حزب
ساختار هرمی احزاب کلاسیک و به ویژه احزاب توده ای بر پایه محل کار و محل زندگی و یا منطقه ای پی ریزی می شود (پایه حزب). تکنولوژی اطلاعاتی از الزام جغرافیائی در امر سازماندهی حزبی کاسته و امکان سازماندهی بدون الزام جغرافیایی را به وجود آورده است. اکنون این امکان فراهم شده است که سازماندهی احزاب بر پایه صرف محل جغرافيائی به سازماندهی محل جغرافيائی و بدون محل جغرافيائی گذر کنند و از حالت عمودی به حالت ضربدری در بیایند.
رابطه میان "بالا" و "پائین"
در احزاب سیاسی کلاسیک با ساختار هرمی، مناسبات در اساس یک طرفه است: از راس هرم به قاعده آن. از فرستنده به گیرنده، از گوینده به شنونده، از تصمیم گیرنده به مجری، از سیاست پرداز به مبلغ، از ارگان رهبری به اعضاء و غیره. اکنون در پرتو انقلاب اطلاعاتی مناسبات در درون احزاب در حال دگرگونی است. مناسبات یک طرفه در حال فراروئیدن به مناسبات دو طرفه و از کنش یکطرفه به کنش متقابل است. رابطه "بالا" ، و "پائین" در حال دگرگونی است و فاصله بین آن دو در حال کاسته شدن است.
موقعیت عضو حزب
موقعیت عضو در حزب درحال تغییر است. برای عضو این امکان فراهم می شود که از وضعیت ساده، گیرنده، شنونده، مجری و غیر فعال به یک عضو کنشگر، تاثیرگذار و فعال تبدیل شود و در حیات حزب و سیاست های آن موثر افتد.
در ساختار هرمی و در دمکراسی نمایندگی امر مشارکت اعضاء در حیات حزب در انتخاب نماینده برای کنگره و در محدوده محل فعالیت خود خلاصه می شود. اما با انقلاب تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، مشارکت اعضا در حیات حزب در حال افزايش است. برای اعضای حزب این امکان فراهم می شود که در فاصله بین دو کنگره با شرکت در فرآیند نظردهی، همه پرسی، ارائه پیشنهاد و طرح، تدوین نگرش های خود و درج آن در رسانه ها، نقد سیاست ها و تصمیمات ارگان های مرکزی، وادار کردن مسئولین به پاسخگویی، در حیات حزب نقش بیشتری داشته باشند.
دمکراسی
با انقلاب تکنولوژیکی امکان گذر از دمکراسی نمایندگی به تلفیق دمکراسی نمایندگی با دمکراسی مشارکتی و مستقیم در احزاب سیاسی فراهم می شود. با حفظ برخی عناصر اصلی دمکراسی نمایندگی ( انتخاب مسئولین و دوره ای بودن آن ها ......) می توان عناصر دمکراسی مشارکتی و مستقیم را وارد ساختار و مناسبات حزبی کرد.
مناسبات آمرانه و دستوری، دیگر کاربرد سابق را ندارد و بحث و گفتگو، تلاش برای اقناع، نقد و روشنگری جای آنها را می گیرد. به بیان دیگر "دمکراسی اقناعی" که خصلت اصلی آن بحث و گفتگو، نقد و روشنگری است، در حزب جریان پیدا می کند.
گروه های خودجوش و ابتکارات فردی
جمع ها و گروه های خود جوش و ابتکارات فردی در حزب و در چارچوب برنامه های آن با توجه به امکاناتی که تکنولوژی اطلاعاتی در اختیار همگان گذاشته است، در حال رشد است. به عبارت دیگر "دمکراسی انجمنی" به یکی از وجوه احزاب تبدیل می شود.
گذار به مدیریت مشارکتی
انقلاب تکنولوژی امکانات جدیدی را برای گذر از سیستم متمرکز سازماندهی و مدیریت به سازماندهی غیرمتمرکز و مشارکتی، از ساختارهای غیر منعطف تشکیلاتی به ساختار انعطاف پذیر فراهم می آورد. سه نوع دموکراسی مشارکتی مطرح است:
۱. دموکراسی اقناعی که جوهر آن بر اقناع از طریق بحث و روشنگری است.
۲. دموکراسی انجمنی یعنی ایجاد گروه‌های خودجوش و ابتکارات مدنی.
۳. دموکراسی مستقیم، یعنی مشارکت سیاسی مستقیم اعضا در حيات حزب و تصميم گيری های اساسی.
به سوی مديريت مشارکتی در حزب چپ ايران
تلاش شده است که اساسنامه با توجه به تاثيراتی که تکنولوژی اطلاعاتی در ساختار و مناسبات درونی احزاب گذاشته است، تدوين شود. ولی اساسنامه هنوز نتوانسته است وجوه مختلف دموکراسی مشارکتی را دربرگيرد. ضرورت دارد که در گام نخست برای عملی کردن سه وجه بارز دموکراسی مشارکتی در حزب برنامه ريزی کنيم:
۱. دموکراسی اقناعی
دموکراسی اقناعی به معنی اقناع سازی به جای برخوردهای آمرانه است:
ـ اقناع سازی می تواند با گفتگو صورت گيرد. برای راه اندازی گفتگو، امکان های ضرور را برای آن فراهم کنيم. مثل: ـ راه اندازی اتاق گفتگو، جلسات آزاد و ....
ـ بولتن مباحث،
ـ برای فراهم آوردن فضای مناسب برای گفتگو، لازم است که از برخورد خشن زبانی، اتهام زنی، پرونده سازی و تنش آفرينی اجتناب شود.
ـ تفکر، روحيه و عملکرد حذف و خودی و غيرخودی کردن و راه انداختن دسته کنار گذاشته شود.
۲. دموکراسی انجمنی
برای افزايش کارآمدی، گسترش مشارکت در حيات حزب، تقويت مسئوليت پذيری، لازم است دموکراسی انجمنی را در حزب شکل داد و تقويت کرد:
ـ پذيرش و تشويق تشکيل گروه های پيرامونی و آزاد
ـ ميدان دادن و تشويق به ارائه ايده های جديد، ابتکارات، نوآوری ها و برداشتن سدها و موانع
۳. دموکراس مستقيم
امکان سازی برای شرکت اعضا در وجوه مهم حيات حزب:
ـ نظرخواهی از اعضای حزب پيرامون برخی مسائل حاد و مهم با تعبيه مکانيسم های تعريف شده
ـ نظرسنجی از اعضای حزب پيرامون برخی سياست ها و تصميمات ارگان های حزبی
ـ همه پرسی از اعضای حزب در موارد معين با پايبندی به ضوابط مندرج در اساسنامه
افزودن دیدگاه جدید