اثرات تغییرات اقلیمی و گرد و غبار بر روی اکوسیستم های جنگلی

مقدمه

اقلیم که به معنای میانگین شرایط نسبتاً دراز مدت جوی است، از اساسی ترین عوامل تاثیر گذار بر حیات در سیاره زمین می‌باشد.

اقلیم بر روی شرایط زیستی و اکولوژیکی جوامع گیاهی بسیار تاثیر گذار است. امروز با به وقوع پیوستن تغیرات در اقلیم، اکوسیستم های سطح کره زمین در حال تغییر وضعیت و نابودی قرار گرفته اند. این پدیده بطور عمده انتشار گازهای گلخانه‌ای را افزایش داده، توانایی جنگلها در رابطه با ذخیره کربن را کاهش داده و همچنین تاثیر منفی در تنظیم سیکل گردش آب بوجود آورده است. 

به دلیل حساسیت درختان و گیاهان نسبت به تغیرات اقلیمی، طبیعتاً اکوسیستم های جنگلی نیز تحت تأثیرات این تغییرات قرار میگیرند.

عوامل تغییرات اقلیمی می‌تواند طبیعی، به مانند آتشفشان ها،نوسانات خورشیدی، و یا تغییر در الگوهای گردش اقیانوسی و جوی و غیره باشند،  ولی بر اساس مطالعات، پژوهشها و تجربیات، عوامل انسانی به مانند سوزاندن سوختهای فسیلی، جنگل زدایی، کشاورزی ( تغییر کاربری زمین ) و یا فعالیتهای صنعتی از عوامل اصلی این تغییرات می‌باشند.

وقوع تغییرات آب و هوایی حتی به صورت جزیی بر تمام ارکان زندگی بشری و حیات طبیعی اثرات فاحش و قابل توجهی دارد. به خاطر نقش حیاتی آب در زندگی بشر و تنوع زیستی، تغییرات در الگو و نزولات جوی می‌تواند اثرهای جدی در دوره های خشکی و تداوم زندگی انسانها داشته باشد. غالب اکوسیستم های جنگلی بر اثر تغییر کاربری اراضی، بیماریهای قارچی و گیاهی، تحت تاثیر قرار گرفته و بسیار شکننده شده‌اند.

در سالهای اخیر پدیده گرد و غبار نیز تحت تاثیر تغییرات اقلیمی، با از بین بردن بافت های گیاهی و کاهش فعالیت فتو سنتزی، عملکرد درختان را تحت تاثیر قرار داده و باعث شده اکوسیستم های جنگلی نسبت به قبل بسیار شکننده تر شوند. پدیده گرد و غبار یکی از بلایای جوی – اقلیمی است که وقوع آن باعث وارد شدن خسارتهایی در زمینه زیست – محیطی و بروز و تشدید بیماریهای تنفسی، قلبی، ترافیک هوایی و زمینی، گردشگری و کاهش عملکرد درختان می‌گردد. تراکم و ساختار گیاهان دو عامل کنترل کننده اساسی در وقوع طوفانهای گرد و غباری می باشند.

بطور خلاصه می‌توان تأیید کرد که تغییرات اقلیمی تاثیرات مستقیم بر روی مرگ درختان، خشکسالی، آتش سوزی، از بین رفتن تنوع زیستی، اختلال در توانایی درختان برای ذخیره کربن و تنظیم آب، گرم شدن کره زمین و تغییر در ترکیب گونه های گیاهی دارند.

تاثیر تغییرات اقلیمی بر اکو سیستم های جنگلی

جنگلها کارکرد متنوعی از جمله حفاظت از آب و خاک، حفاظت از تنوع زیستی، ایجاد منظر، تولید چوب، تولید محصولات غیر چوبی، تفریح و تفرج، تلطیف آب و هوا و موارد مشابه را تضمین میکنند. تغییرات اقلیمی بر روی ساختار و عملکردهای جنگل تاثیر میگذارد و ممکن است تهدیدات بسیاری را برای جنگلها مانند آتش سوزی، شیوع آفات و بیمار ی‌ها، مداخلات و توسعه های انسانی و خشکسالی در پی داشته باشد.

یکی از فاکتورهای اصلی در فرسوده کردن و در نهایت تغییر در اکوسیستم جنگلها افزایش دمای هوا است، که این مورد رابطه مستقیم با توزیع گونه های جنگلی و دینامیسم جنگلها دارد. این پدیده همینطور پروسه جنگل زدایی را تسریع کرده و به مرور زمان آنرا تبدیل به منطقه خشک می‌کند. این ترانسفرماسیون، توانایی جذب دی اکسید کربن را کاهش داده و آسیب پذیری گونه های گیاهی را افزایش می‌دهد.

اختلال در بارش هم یک فاکتور کلیدی در تاثیر بر اکوسیستم جنگلی است. طبق پژوهشهای انجام شده، کاهش در بارندگی باعث « استرس » گونه های جنگلی شده که در نهایت به مرگ درختان منجر می‌گردد. خشکی ادامه دار تاثیر منفی به سلامتی درختان میگذارد و ریسک آتش سوزی را بالا برده ، مشکلی که در دهه های اخیر افزایش یافته و باعث از بین رفتن هزاران هزار هکتار از جنگلها شده است.

تغییر اقلیم تاثیرات مستقیم و غیر مستقیمی بر روی رویش و باز دهی جنگلها دارد. این تاثیرات با افزایش میزان دی اکسید کربن و دمای هوا و تغییر در رژیم بارندگی بیشتر بروز میکند. در نتیجه گرمایش جهانی ، دما نیز افزایش پیدا می‌کند که توام با آن، فصل رویشی نیز افزایش می یابد، اما با این گرم شدن زمین و افزایش دما، دامنه پراکنش تغییر می کنند و زیستگاه برخی گونه های گیاهی به جهات شمالی تر و ارتفاعات بالاتر محدود می‌شود.

در رابطه با افزایش خطر خشکسالی باید در نظر داشت، با وجود اینکه بسیاری از درختان به درجه ای از خشکسالی مقاومند، اما احتمالٱ در آینده درجه خشکسالی تحت تاثیر تغییرات اقلیمی شدیت تر از دوره های گذشته می‌شود که این درجه بیشتر خشک سالی، خطر اتش‌سوزی و همچنین تشدید بیماریهای و آفات را برای درختان افزایش می‌دهد.

در رابطه  با تغییرات آب و هوایی، پیش بینی تغییرات اقلیمی برآورد مناسبی از توسعه تغییرات ارضی ، سرکوب آتش سوزی ها و پالایش هوا در مورد جنگلها را روشن می‌سازد. روند پیوسته و ادامه دار این تغییرات در آینده به احتمال زیاد برخی از کالاهاو خدمات با ارزش ارائه شده توسط جنگل را به خطر می اندازد.  

 پدیده گرد و غبار و اثرات آن بر اکوسیستم های جنگلی

پدیده گردو غبار، که تغییرات اقلیم به نوبه خود یکی از عوامل بوجود آمدن و تشدید آن میباشد، میتوانند برای گونه های گیاهی، از طریق بستن روزنه برگها، کاهش فعالیت فتوسنتزی، ریزش برگها و مرگ بافت‌ها، کشنده باشند. میزان کاهش فتوسنتز تابعی از میزان کاهش شدت نور به سطح برگها بوده و سرعت رشد، تحت تاثیر این پدیده کاهش می‌یابد و در نتیجه برگهای درخت کوچک می‌مانند. ذرات گردو غبار باعث ایجاد اختلال در ساز و کار روزنه ها میشوند. این روزنه ها بطور عمده مسئول دو فعالیت مهم و حیاتی یعنی تنفس و تعرق هستند.بسته شدن این روزنه ها میزان تنفس را کاهش میدهد و در نهایت موجب خشک شدن و نابودی آنها میشود.

با خشک شدن درختان، شدت آفات و بیماری‌ها، مانند شیوع حشرات از گونه های مهاجم و وقوع طوفانهای افزایش می‌یابد که باعث ریزش برگها و تضعیف و در نهایت مرگ درختان می‌گردد. این مخاطرات که تحت تاثیر تغییرات اقلیمی افزایش یافته اند، می‌توانند بهره‌ وری جنگل را کاهش داده و پراکنش گونه ها را تغییر دهند. در برخی موارد جنگل میتواند مقاومت کرده و آسیب کمتری ببیند، ولی در موارد دیگری، گونه های موجود ممکن است دامنه اکولوژیک خود را تغییر دهند و نوع جدیدی از پوشش گیاهی را ایجاد کنند. این خطر در گونه های نادر و در حال انقراض اهمیت بالایی دارد. طوفانهای گرد و غبار نیز تحت تأثیر  تغییرات اقلیمی باعث شکننده تر شدن اکوسیستم های جنگلی نسبت به قبل می‌شوند. طوفانهای گرد و غبار سبب از دست دادن خاک سطحی، مواد عالی خاک و ذرات سبک غنی از مواد غذایی و در نتیجه کاهش بهره وری می‌گردد. 

‎تغییرات اقلیمی و آتش سوزیها

تغییرات اقلیمی تاثیر زیادی بر وقوع آتش سوزی داشته  و در آینده نیز خواهد داشت. از این نظر، شناسایی و ارزیابی روند تغییرات آب و هوایی به منظور مشخص کردن شرایط اقلیمی و اینکه تغییرات آن چگونه با میزان آتش سوزی ها و مکان وقوع آن در ارتباط است، امری ضروری است. در حالیکه در سالهای اخیر اتش سوزیهای شدیدی صورت گرفته است، اما پیش بینی ها نشان دهنده ادامه این روند و تشدید شدت آن می‌باشند. این در حالی است که هر ساله آمار خشکسالی و آتش سوزی ها در سراسر دنیا در حال افزایش است. پیش بینی های دما و میزان بارش در طول قرن ۲۱ که تحت تأثیر گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی صورت خواهد گرفت، حاکی از افزایش احتمال وقوع آتش سوزی ها در اکثر مناطق دنیا می‌باشد.

محمود علیزاده لسانی، مهندس جنگل و بهره برداری

منابع:

ساحل رمضانی، ( کار شناس ارشد مدیریت جنگل )، حمید رضا ناجی ( استاد یار ), علی مهدوی ( دانشیار)

گروه علوم جنگل، دانشگاه ایلام.