مخاطرات خشک شدن دریاچه ارومیه

شنبه, 12. اوت 2023 - 17:07

اقدامات نامناسب و بی توجهی دولت‌های جمهوری اسلامی در برابر تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های پی در پی باعث خشکی بسیاری از دریاچه‌ها، تالاب‌ها و رودخانه‌های ایران شدند. دریاچه ارومیه یکی از نادرترین و ارزشمندترین اکوسیستم و ذخیرهگاه های زیستی ایران و جهان است .

دریاچه ارومیه با قدمت 12 هزار ساله با مساحت 6000 کیلومتر و حجم متوسط آبگیری آن 32 میلیارد متر مکعب است و در ردیف 25 دریاچه بزرگ در دنیا قرار دارد.

سطح دریاچه نسبت به سطح آب دریاهای آزاد در ارتفاع 1300متری قرار دارد(2). در بهترین حالت عمق آن به 16 و 17 مترمی رسد . این دریاچه حدودا 102 جزیره کوچک و بزرگ دارد که شکل و اندازه آنها با میزان بارش سالانه متغیر است .دریاچه ارومیه در سال 1354 در کنفرانس بین المللی رامسر به عنوان تالاب بین المللی ثبت و در سال 1356 از سوی یونسکو جزء مناطق حفاظت شده اعلام شد. دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه ایران، بزرگترین دریاچه آب شور در خاورمیانه و ششمین دریاچه آب شور در دنیا است.

بر اساس لیست تنوع زیستی پارك ملی دریاچه ارومیه كه در سال 2016 ـ 2014 ارایه شد، پارك ملی دریاچه ارومیه محل زیست بیش از 20 گونه جلبك، 311 گونه گیاه، 226 گونه از پرندگان، 27 گونه خزنده و دوزیست، 24 گونه از پستانداران و گونه گوزن زرد ایرانی است. پارك ملی دریاچه ارومیه یکی از زیستگاه‌های طبیعی جانوران ایران با وسعت 462600 هكتار است که به عنوان یكی از 9 ذخیرهگاه زیست‌ جهان شناخته می شود. به خاطر شوری بیش از حد دریاچه هیچ نوع ماهی در این دریاچه زندگی نمی‌كند. با این‌ حال دریاچه ارومیه یكی از زیست‌گاه‌های مهم سخت‌ پوست «آرتمیا» شناخته می‌شود. این سخت‌ پوست یكی از منابع اصلی تغذیه پرندگان مهاجر از جمله فلامینگو به ‌شمار می‌آید .

میزان تغییرات تراز دریاچه نسبت به سالهای گذشته

سطح عرصه آبی دریاچه ارومیه در فروردین امسال(1402) برابر 2489 کیلومتر مربع بود که نسبت به زمان مشابه در سال گذشته 1015 کیلومتر مربع کاهش یافته است(6).

حجم آب در وضعیت فعلی 3/11 میلیارد متر مکعب برآورد می شود که نسبت به سال گذشته حدود 2/18میلیارد متر مکعب و نسبت به حجم دریاچه در تراز اکولوژیک در حدود 12/39 میلیارد کمتر است

بنا بر ارزیابی ستاد احیای دریاچه، حقابه مورد نیاز 3 میلیارد و 400 میلیون متر مکعب است. در واقع این میزان حقابه حداقل نیاز آبی دریاچه است که اگر تامین شود کمک می کند تا برای چند سال آینده تراز آبی دریاچه که هم اکنون 1274.1 متر است حفظ شود، یعنی دریاچه در تراز اکولوژیک خود باقی بماند. اما بنا به داه ها فقط 700 میلیون متر مکعب آب به سوی دریاچه رها شده است .که 20 درصد حقابه میباشد(2).

برای رسیدن به تراز اکولوژیک دریاچه، میزان آب باید 14.5 میلیارد مترمکعب باشد تا آن را احیا شده دانست.

بررسی ها نشان می‌دهند که میزان آبگیری و ریزش آب به سمت دریاچه به علت دستبرد و حفاری چاه ها توسط رانتخواران وابسته به امور اجرای دستگاه دولتی از وضعیت خوب نسبت به سالهای قبل برخوردار نیست و حیات دریاچه بیش از پیش به مخاطره افتاده است.

معاون اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی می گوید: "هم اکنون ارتفاع آب دریاچه ارومیه 77/1270 متر از سطح آب‌های آزاد است که نسبت به مدت زمان مشابه سال گذشته 66 سانتیمتر کاهش یافته است(1)".

علی ارواحی متخصص مدیریت زیستبوم های تالابی اعلام کرد که به مدت 2 تا 3 سال است که حقابه دریاچه ارومیه داده نشده ما با شرایط سخت مواجه هستیم(3).

هم اکنون (مرداد 1402) تراز آب دریاچه ارومیه به پائین ترین میزان خود در چند دهه اخیر رسیده و خطر خشک شدن بیش از پیش محسوس می شود(4).

حقابه دریاچه مصرف کشاورزی می شود

سطح زیر گشت حوضه دریاچه ارومیه حدودا 600 هزار هکتار است، که در سه حوضه کشت آبی، کشت باغی و کشت دیم مورد بهره برداری قرار دارند. حذف کردن باغات انگور که مصرف آب کمی می برد و جایگزین کردن محصولاتی که سطح زیر کشت آنها مصرف فراوان آب دارند، مانند سیب (هر هکتار سیب 5 برابر باغهای انگور آب مصرف می کند)، شلیل، هلو که زیانهای بی بازگشت به منابع آبی وارد می کنند(5).

وسعت اراضی کشاورزی در حوضه دریاچه ارومیه از 320 هزار هکتار در آغاز دهه 70 به 680هزار هکتار در سال 1402 رسیده است (هر هکتار اراضی کشاورزی به طور متوسط 10 هزار متر مکعب آب مصرف می کند). بر اساس برآوردها بیش از 3/6 میلیارد بارگذاری جدید در حوضه آبریز دریاچه ارومیه صورت گرفته است.

افزایش چاه های مجاز و غیر مجاز از 7 هزار به 8 هزار حلقه افزایش پیدا کرده است.

دلایل خشکی دریاچه ارومیه و تاثیرات طبیعی و انسانی

گرچه خشکسالی، کاهش بارندگی (12 درصد) و تغییرات اقلیمی جهانی باعث تبخیر (پتانسیل تبخیر در دریاچه در حدود 1200تا 2000 میلیمتر است) آب از رودخانه زاب به دریاچه ارومیه رها می شود، اما افزایش بی رویه باغات، توسعه و افزایش اراضی کشاورزی در دو دهه گذشته، 139 هزار هکتار زمین بدون مطالعه علمی و خسارات ناشی از آن بر دریاچه، به زیر کشت رفت و حتی نسبت به دوره های سال آبی سه برابر شد. تعداد چاه های مجاز و غیر مجاز از 7 هزار به 8 هزار حلقه افزایش پیدا کرده است .همچنین تعداد صنایع آب بر در حوضه دریاچه افزایش محسوسی پیدا کرده است. ایجاد کارخانه شیشه سازی و انتقال کارخانه چغندر قند از مشهد به حوضه دریاچه ارومیه اضافه شده (5). حذف کشت باغهای انگور و جایگزین کردن کشت هندوانه، هلو و سیب که آب بر هستند، بدون ارزیابی از نیاز بازار گسترش یافت. بر این اساس، حجم مصرف آب کشاورزی در استان آذربایجان غربی به یک میلیارد و 400 میلیون متر مکعب سالانه افزایش داشت. جهاد کشاورزی بر پایه سیاستهای غلط خودکفایی توسعه زمین کشاورزی را در دستور کار خود قرار داد. وزارت نیرو قصد فروش آب را نیز در دستور کار خود دارد.

مصرف آب های زیر زمینی حاشیه دریاچه برای کشاورزی و احداث سد

هم اکنون 53 سد (3) از 99 سد ساخته شده بر روی 16 رودخانه که تغذیه کنندۀ آب ریز دریاچه اند، به بهره برداری رسیده و باقیمانده در حال بررسی و مراحل اولیه شناسایی را می گذراند. ایجاد پل بزرگراه کلانتری روی دریاچه که دو استان اذربایجان غربی و شرقی را به هم متصل می کند (2)، وضعیت اکوسیستم دریاچه را دگرگون کرد. افزایش تعداد چاه ها از 7 هزار به 8 هزار حلقه مسئله را تشدید کرده است.

تصویر پل میانگذر بزرگراه ( کلانتری ) بین دو استان آذربایجان شرقی و غربی بر روی دریاچه ارومیه

پیامدهای بحران دریاچه ارومیه

ایجاد کانون های گرد و غبار نمکی از بستر دریاچه، ایجاد فروچاله ها در مقایس بزرگ و گسترش ترکهای کششی و انحلال وسیع در منطقه و دشت های حوزه دریاچه می تواند منجر به پدیده طوفان نمک شود و به یک بحران ملی فرار روید .مهاجرت 7 میلیون از سکنه منطقه به مسافت 600 کیلومتر از دریاچه و زیانهای انسانی و خطر مرگ، ایجاد بیماری خطرناک (پوستی، اسم، سرطان)، از بین رفتن پرندگان، دوزیستان، گونه ارزشمند گوزنهای زرد ایرانی که درپارک ملی دریاچه ارومیه زیست می کنند، و خطرنابودی ارتمیا در زیست محیطی منطقه و اکوسیستم (1).

چه کسانی مسئول خشک شدن دریاچه هستند

سیاستها و مدیریت غلط منابع آبی و اقدامات نامناسب در گذشته و حال توسط دولتها و بیتوجی در برابر تغییرات اقلیمی و خشکسالی پی در پی و سیاسی کاری نمایندگان مجلس، با وعده های دروغین به مردم منطقه، باعث خشک شدن دریاچه ارومیه شده و اکوسیستم ایران را به سمت نابودی کشانده اند.

اکنون دریاچه ارومیه به دلیل رسوب نمک به بستری تبدیل شده که نمی تواند آب را در درون خود نگه دارد. اکوسیستم دریاچه کاملا دستخوش تغییرات شدیدی شده است. رئیسی، به عنوان رئیس جمهوری اسلامی، تلاش می کند با گفتاردرمانی و دادن وعده های دروغین "اولویت اول من احیای دریاچه ارومیه است" (3)، مسئله را دور بزند. ولی هر هفته یک سد را افتداح می کند و سیاست اشتباهی تاکنون در عرصه محیط زیست و اکوسیستم را ادامه (1) می دهد و جامعه زیست محیطی و محیط زیست را به نابودی بیشتر سوق می دهد.

راه های جلوگیری از خشکی دریاچه ارومیه