به مناسبت سالگرد دوی ری‌بندان و تاسیس جمهوری کردستان در سال ۱۳۲۴ مصاحبه‌ای با خانم مژده حیدری در این زمینه انجام داده‌ایم، که متن مصاحبه در زیر آمده است. با تشکر از ایشان برای پاسخ به سوالات ما و طرح ارزیابی و نقطه نظرات خود در این رابطه.
*****
با درود به شما خانم مژده حیدری
هفتاد و هفت سال پیش در چنین روزهایی جمهوری کردستان بنیانگذاری شد. علاقه‌مند هستیم برای روشنی انداختن به‌بخشی از تاریخ مبارزات طولانی مردم برای رفع تبعیض های ملی و قومی در ایران و به‌شکل ویژه در کردستان، پرسش‌های زیر را به قصد انتشار در «به پیش» سایت حزب چپ ایران(فداییان خلق) در چند محور با شما در میان بگذاریم. پیشایش از شما سپاسگذاریم.
پرسش: تاسیس جمهوری کردستان توسط قاضی محمد در سال ۱۳۲۴ یعنی حدود دو سال بعد از پایان جنگ جهانی اول اعلام شد. کدام بسترهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در آن‌زمان اعلام جمهوری را ضروری ساخته‌‌بود؟
پاسخ: تاسیس جمهوری کردستان رویدادی تصادفی نبود، ما اگر بخواهیم در مورد جمهوری کردستان حرف بزنیم بایستی در مورد بسترها و ضرورت تاسیس این جمهوری چند نکتە را روشن بکنیم. مبارزە مردم کرد برای احقاق حقوق ملی و انسانی قدمتی طولانی دارد برای مثال می‌توانیم بە جنبش‌های شیخ عبداللە نهری و سمکو شکاک اشارە بکنیم کە در زمان قاجار و پهلوی انجام شد و فراموش نکنیم کە در ٢٥ مرداد ١٣٢١ در کردستان جمعیت احیای کرد از طرف جمعی از نخبگان کرد تاسیس می‌شود و ٣ سال بعد این نخبگان ضرورت تاسیس حزبی مدرن را پاسخ داده و در نتیجه آن در ٢٥ مرداد ١٣٢٤ حزب دموکرات کردستان ایران تاسیس می‌شود کە بانی تاسیس جمهوری کردستان می‌باشد. می‌خواهم با اشارە کوتاە بە این رویدادها بە این نتیجە برسم کە از نظر سیاسی جامعە کردستان همیشە و در هر مقطعی از تاریخ خواهان آزادی و احقاق حقوق سیاسی خود بودەاست و نقش نخبەگان و الیت سیاسی در آن زمان نقشی پر رنگ بودەاست.
پرسش: هدف از اعلام جمهوری در کردستان چه بود و چه مناسباتی با حکومت مرکزی برقرار می‌کرد؟
پاسخ: بی‌گمان هدف اصلی جمهوری کردستان احقاق حقوق ملی و آزادی برای ملت کرد بودەاست و در اسنادی کە از آن زمان به‌جا ماندە‌است، صراحتا اعلام شدە‌است کە جمهوری کردستان خواهان حکومتی دموکراتیک برای مردم کردستان می‌باشد.
پرسش: کدام نشانه‌ها را می‌توان سراغ گرفت که جمهوری کردستان که به جمهوری مهاباد نیز از آن یاد می‌شود، از حمایت مردم کرد درایران برخوردار بوده‌است؟
پاسخ: در روز ٢ بهمن ١٣٢٤ یعنی روز اعلام جمهوری، از تمام نقاط کردستان مردم در مراسم اعلام حضور داشتند و همکاری مردم در زمان حیات جمهوری کردستان با این جمهوری نشانە این واقعیت هست کە مردم آن جمهوری را از آن خود می‌دانستند و خود مردم کردستان بودەاند کە در کارهای اجرایی حکومت جمهوری کردستان نقش ایفا می‌کردند.
پرسش: جمهوری کردستان نزدیک به ۱۱ ماه تداوم حیات داشت. کدام برنامه‌ها و اقدامات اقتصادی، رفاهی، آموزشی و ... را تصویب و از میان آن‌ها کدام ها مجال اجرا یافتند؟
پاسخ: ١١ ماە برای حکومتی نوپا، زمان بسیار اندکی هست کە بتواند برنامەهای خود را عملی بکند ولی در این زمان کم نیز می‌بینیم کە مدارس دخترانە تاسیس می‌شود و خواندن و نوشتن کردی در کردستان برای بزرگ‌سان نیز بە صورت شبانە دایر می‌شود و هم‌چنین چندین مجلە مخصوص برای کودکان بە زبان کردی منتشر می‌شود و بە نظر من یکی از برنامەهای مترقی در آن زمان، حق رای برای زنان است کە متاسفانە مجال اجرا پیدا نمی‌کند.
پرسش: تجربه جمهوری کردستان در این روزها که جنبش انقلابی «زن، زندگی، آزدی» همه لایه‌های اجتماعی از شهرهای بزرگ تا شهرها و دهکده‌های کوچک را متاثر نموده و بیشترین حمایت بین المللی را به‌خود جلب کرده است، چه درس آموزی‌هایی برای ما دارد؟
پاسخ: حضور مردم در حکومت و حکمرانی خوب شاید یکی از درس‌های خوب جمهوری کردستان هستش کە می‌شود به‌عنوان تجربەای خوب از آن یاد کرد، در دوران حکومت کردستان، آزادی بیان و آزادی‌های اجتماعی به‌صورتی بود کە هیچ زندانی سیاسی در طول این ١١ ماە وجود نداشتە‌است و مردم کرد در آزادی کامل بە سر می‌بردند.
پرسش: در یک مقایسه‌ی تاریخی جایگاه زن کرد در سه مقطع تاریخی سالهای ۱۳۲۴ - ۱۳۲۵ و بعدتر میان سالهای ۱۳۵۷ - ۱۳۶۰ و در هم‌اکنون را چگونه فورموله می کنید؟
پاسخ: بی‌گمان زنان کرد در مبارزە برای آزادی نقش مهمی را ایفا کردند، در ٢٤ اسفند ١٣٢٤ و در زمان جمهوری کردستان، اتحادیە زنان دموکرات کردستان تاسیس می‌شود و در سالهای ١٣٥٧ و تظاهرات و انقلاب ملیت‌های ایران برای آزادی زنان کرد با حضور در تظاهرات و بعد پیروزی انقلاب به‌عنوان پیشمرگ زن، از مبارزە برای آزادی و برابری غافل نبودەاند و در این مقطع از تاریخ نیز بازهم زنان چە در شهرها و چە در صفوف احزاب کرد بازهم دوشادوش مردان، خواهان آزادی و برابری هستند.
پرسش: شما در کنار خواست فدرال و یا خودمختاری که مشخصا به رفع تبعیض ملی بر می گردد، بر ضرورت دمکراسی نیز تاکید دارید. این تاکید برای چیست و رابطه‌ی این دورا چگونه تبیین می‌کنید؟
پاسخ: دموکراسی به‌عنوان یک سیستم حکومتی اگر استقرار پیدا بکند، می‌تواند ضامن حقوق ملی کردها نیز بشود و هم‌چنین بە استقرار ثبات و امنیت در ایرانم هم می‌انجامد. اساسا ملت کرد خواهان حکومتی دموکرات و فراگیر هستند، حکومتی کە تنوعات ملی، سیاسی را بە رسمیت شناختە و یک سیستم دموکراتیک چنین ظرفیت و انعطافی را داراست.
پرسش: جنبش «زن، زندگی، آزادی» همبستگی سراسری با "کردستان چشم و چراغ ایران" را رو آورد و موجب احترام به احزاب کردی شد به‌طوری که مردم بیش از گذشته آماده شنیدن حرف و مواضع احزاب کردستانی هستند. چرا در چنین شرایط مناسبی هنوز شاهد این رویکرد برنامه ای از جانب احزاب کردی نیستیم که به مردم ایران توضیح دهند که کردها چه می خواهند؟
پاسخ: احزاب کرد ٤٣ سال است کە بە مردم ایران توضیح دادە‌اند کە چە می‌خواهند. احزاب کرد در رفراندم تعیین نظام در سال ١٣٥٨ شرکت نکردند چون بر این باور بودەاند کە این رفراندم غیردموکراتیک است و در مدت این ٤٣ سال بارها تکرار کردەاند کە انکار تنوعات ملی و تمرکزگرایی و حکومتی دیکتاتوری نمی‌تواند راە برون رفت از مشکلات ایران باشد و تنها با سیستمی فراگیر و مشارکت همە تنوعات ملی و دموکراسی می‌توان از مشکلات عبور کرد.
پرسش: سنت دوی ری بندان را در مبارزه ی جاری خود چه سان پاس می‌دارید؟
پاسخ: بی‌گمان ٢ رێ بندان، برای ملت کرد روز پر افتخاری‌ست، چون در سال ١٣٢٤ علیرغم عقب افتادگی ایران از نظر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در کردستان، حکومتی مترقی ظهورکرد کە خواهان برابری و دموکراسی و آزادی بود و این برای ما کردها مایە افتخار است و اکنون نیز بسان ٢ بهمن ١٣٢٤ در مقطعی دیگر از تاریخ باز کردستان پیشرو مبارزە برای آزادی و برابری در ایران است و این آن سنت است کە کردها بدان وفادار بودەاند، یعنی سنت مبارزە و عقب نشینی نکردن در برابر ظلم.
افزودن دیدگاه جدید