4        توسعۀ انسانی

4.1     سنجش توسعۀ انسانی - ادامه

بر خلاف سنجه های متعارف فقر که پیشتر به آنها اشاره شد، شاخص فقر انسانی (HPI) در بهترین حالت تنها کشورهای جهان را با یکدیگر مقایسه و رتبه بندی می کند. از آنجا که این شاخصها میانگینهای ملی اند، مانند تولید ناخالص داخلی سرانه، اطلاعاتی درباره وضعیت فقرا به ما نمی دهند. اگرچه فرض بر این است که دولتها به امید زندگی تمام شهروندان خود علاقه مندند، همان طور که به درآمدهای همه اعضای جامعه علاقه دارند، اما تمرکز ویژه بر فقر مستلزم آن است که به کسانی توجه کنیم که انتظار می رود کمترین طول عمر را داشته باشند. میانگینهای ملی امکان رتبه بندی خانوارها را در درون کشورها نمی دهند و بنابراین نمی توان از آنها برای تمایز میان فقرا و غیرفقرا استفاده کرد. این مسئله البته بازتابی است از نبود آمارهای خانوارمحور تا امکان محاسبه توزیعهای مربوطه را فراهم کند. با این حال، برای برخی از شاخصهای توسعه انسانی، داده های سطح خانوار در حال حاضر در دسترس قرار می گیرند. هر جا چنین اطلاعاتی فراهم بوده، خانوارهایی که بر پایه سنجه های مصرفی فقیر محسوب می شوند، در دیگر شاخصهای رفاه نیز امتیاز پایینی به دست می آورند. جدولهای زیر این نکته را نشان می دهند.

جدول 1 نشان می دهد که در پنج کشور آمریکای لاتین، خانوارهای فقیر از نظر درآمد، سالهای تحصیل کمتری نسبت به خانوارهای ثروتمند دارند. در فقیرترین خانوارها، تعداد سالهای تحصیل برای افراد 25 ساله چیزی بین یک دوم تا یک پنجم میزان تحصیل همتایان آنها در ثروتمندترین خانوارها است. در هر کشور، با بالا رفتن در نردبان درآمدی، به طور پیوسته تعداد سالهای تحصیل نیز افزایش می یابد.

جدول 1: میانگین سالهای تحصیل افراد 25 ساله بر اساس سطح درآمد بر اساس نظرسنجی خانوار

منبع: گزارش «مواجهه با نابرابری در آمریکای لاتین»، بانک توسعه آمریکا

جدول 2 تصویری تقریباً مشابه اما معکوس را در خصوص بیماری و ثروت در کشورهای در حال توسعه ارائه می دهد. فقیرترین اقشار عموماً بسیار بیمارتر از سایر جمعیت اند. در نمونه ای از کشورهای آسیایی و آفریقایی که در جدول آمده، نسبت کودکانی که در پنج سال گذشته به دنیا آمده اند اما اکنون زنده نیستند، برای دهک فقیرتر 3 تا 6 برابر بیشتر از دهک ثروتمندتر است. در دو کشور تانزانیا و اوگاندا، تقریباً نیمی از کودکانی که در پنج سال گذشته در فقیرترین دهک به دنیا آمده اند، فوت کرده اند. همان طور که در مورد تحصیل شاهد افزایش بودیم، در اینجا به صورت معکوس شاهد کاهش مستمر نرخ مرگ و میر کودکان با افزایش ثروت هستیم.

جدول 2: نسبت کودکانی که در پنج سال گذشته متولد شده‌اند و اکنون زنده نیستند، بر اساس دهک ثروت
بر اساس پیمایشهای جمعیت و سلامت (DHS)، منبع: بونییا-چاسین و هامر

با این شواهد نباید نتیجه گرفت که شناسایی فقرا بر اساس ابعاد مختلف فقر همواره به نتایج کاملاً یکسانی منتهی خواهد شد. مطالعه ای که بر پایه داده های گردآوری شده در سال 1985 در کشور ساحل عاج انجام شده، همبستگیهای نسبتاً متوسطی را میان سنجه های مختلف فقر نشان می دهد. از میان 30 درصد جمعیتی که بر اساس سنجه مصرف سرانه (با در نظر گرفتن ترکیب خانوار) فقیر شناخته شده اند، کمتر از نیمی بر اساس معیار میانگین سطح تحصیلات بزرگسالان فقیر محسوب شدند. نتیجۀ مشابهی از مطالعه در شش کشور در حال توسعه نیز به دست آمده است: «افرادی که درآمد کمتری دارند، به طور متوسط در سایر ابعاد رفاه نیز وضعیت پایین تری دارند...» با این حال، قابل توجه است که همبستگیها نسبتاً ضعیف اند، درآمد معمولاً تنها بخش اندکی از تفاوت در شاخصهای غیرپولی رفاه را توضیح می دهد. البته در این مطالعه ترکیب خانوار در سنجش مصرف سرانه لحاظ نشده است. بنابراین، گرچه همپوشانی مشخصی وجود دارد، کسانی که درآمدی ندارند، غالباً تحصیلات کمتری هم دارند و بیشتر دچار بیماری اند، اما این همپوشانی کامل نیست و در برخی موارد ممکن است بسیار ناچیز باشد.

پیشتر دیدیم که فقرا در مجموع از رشد فراگیر منتفع می شوند (و در صورت رکود یا ایستایی چیزی برای از دست دادن ندارند). از این منظر، استراتژی کاهش فقر که نقش مرکزی برای رشد همراه با بهبود عدالت قائل نباشد، به احتمال زیاد موفق نخواهد بود. اگر تعریف فقر گسترش یابد و توسعه انسانی، مانند امید به زندگی یا سوادآموزی، نیز در آن گنجانده شود، این استراتژی چگونه باید تغییر کند؟ این بسط مفهومی ابعاد مهمی از فقر را در بر می گیرد که در سنجه های درآمدی یا مصرفی متعارف، به ویژه در کاربردهای عملی، نادیده گرفته می شوند. این امر یادآور آن است که ابزارهای سیاستی بیشتری نیز باید مورد توجه قرار گیرند. افزون بر این، تعاملات مهمی نیز در کار اند، چه در میان عناصر مختلف توسعه انسانی و چه میان این عناصر و رشد.